Tot zover heeft het getij geholpen
40 symbolische jaren eigentijdse grafiekuitgaven van Stichting Signature
1.
Het weer is van de kaart
Ongeveer een week geleden gleed er een mooi wit boek door de brievenbus; het droeg de raadselachtige titel 'tot zover. 1977-2017'. Je zou denken dat iemand was overleden die precies 40 jaar geworden is. Dat had zeker gekund, want niet iedereen wordt zo oud als Methusalem, de opa van Noach, die volgens de Bijbelse geslachtsregisters maar liefst 969 jaar oud werd en stierf in het rampjaar van de Bijbelse zondvloed. Je zou verwachten dat deze stokoude man verdronk toen het apocalyptische springtij op kwam zetten en het 40 dagen en nachten regende als pijpenstelen, maar dat was niet zo. Hij stierf vlak voordat het drama begon; de rampspoed van de verdrinkingsdood werd hem uit genade bespaard. Tot zover had de Heere hem geholpen.
Toen Methusalem in zijn laatste levensjaar aan zijn water voelde dat het wel eens op een heel raar moment langdurig kon gaan regenen, zei hij tegen Noach, zijn kleinzoon, die zelf ook allang kinderen en kleinkinderen had: 'Noah, die weersvoorspellingen in mijn hoofd zijn raar, echt heel raar. Zoiets heb ik nog nooit meegemaakt en zoiets hoopte ik ook nooit mee te zullen maken. Het weer is aardig van de kaart.' Normaal gesproken begon het in die dagen namelijk pas in het najaar heel hard te regenen, dit keer was het voorjaar voor pineut. Methusalem kon het weten of het weer en klimaat veranderden, want hij ging al bijna duizend jaar mee. Tot zover had de Heere Heere hem erg goed geholpen. [1]
Na zijn heengaan ging er iets 'helemaal mis'. De sluizen van de hemel waaiden open en de aardkloot kotste water omhoog. De komst van al die gestage regens in het verkeerde seizoen en die braakneigingen van moeder aarde, zo was de redenering, betekende dat de god van de regen en de donder 'hoe dan ook' onbehoorlijk boos was. De mensenkinderen hadden 'iets gedaan' waardoor het geweten van de God zo kwaad werd dat Hij alles en iedereen wilde verzuipen. De stokoude demiurg moest wel voldoende redenen hebben om zo tekeer te gaan. Tot zover was de Heere Heere nog nooit zo boos geweest. [2]
2.
tot zover. 1977-2017Het sobere witte boek 'tot zover. 1977-2017' had gelukkig helemaal niets te maken met iemand die 'maar veertig jaar oud' was geworden, maar met een heuglijke in memoriam, namelijk met veertig jaar grafiekuitgaven van hedendaagse kunst. De bescheiden, in lichtgele en lichtgrijze letters gedrukte ondertitel legt uit wie zich veertig jaar lang zo bezield heeft ingezet voor kunstenaars en hedendaagse grafiek, liefst allebei van het allerhoogste niveau: 'Signature, uitgevers van grafiek'. De heldhaftige Don Quichottes achter de stichting [3] mochten het meemaken dat de klassieke grafiek in sociaaldemocratische oplages zich in veertig jaar tijd in steeds ietsjes minder belangstelling mocht verheugen. Vooral sinds het financiële rampjaar 2008 ging het mis. De laatste tien jaren waren voor deze aimabele kunst-stichting niet de makkelijkste. Het was alsof het water zomaar uit de zee liep maar de woestijn er geen vruchten van mocht plukken. Niet alleen de klassieke grafiek delfde het onderspit, dat gold net zo goed voor de beeldende kunsten in de volle breedte van het spectrum.
In de zeer zorgvuldige en prachtig vormgegeven catalogus [4] ontvouwt zich gelukkig geen apocalyps, maar een spectrale verzoening: een caleidoscopisch helder panorama van de hedendaagse, vooral laaglandse, grafiek in alle schitterende kleuren van de regenboog. De eerste 12 afbeeldingen van het boek stammen uit 'De eerste Gelderse Grafiekmap' uit 1977. De eerste paginagrote afbeelding reproduceert een vierkante zeefdruk van de hand van beminnelijke popart kunstenaar Arno Arts, die midden in de zomervakantie van 2018 overleed. Een stralende Micky Mouse steekt triomfantelijk een witgehandschoend handje met vier vingers omhoog om alvast alle nog te presenteren prenten aan te kondigen. 'Tata!' Of Arno Arts het heeft voorvoeld weet ik niet, maar onder de wereldberoemde muis liggen twee bloedrode bakstenen waarmee de neoliberale graaiers in Nederland, in de decennia die volgden, alle ruiten van de hedendaagse kunsten, inclusief de sozialistieze arbeidersgrafiek, bij elke geschikte of ongeschikte gelegenheid zou weten in te gooien.
In deze eerste Gelderse grafiekmap uit 1977 zitten precies 12 prenten van 12 discipelen. Behalve Arno Arts leverden tal van toentertijd gerezen en rijzende sterren een bijdrage aan de map die betaalbaar was voor de kleinere portemonnee: Pat Andrea, Cees Andriessen, Ad Gerritsen, Ferenc Gögös en ga zo maar door. Pat Andrea was altijd al een geweldige tekenaar', Cees Andriessen was altijd al voor het drukken van oplages vanwege zijn sympathie voor de kleine linkse beurs en Ad Gerritsen was altijd al sociaal bewogen. -Ad schreef het blauwe woordje 'neger' bovenaan zijn prent, uiteraard niet uit racistische, koloniale of andere koeionerende motieven, maar omdat hij altijd al een zwak had gehad voor de onderdrukte, kleurloze medemens.- En Ferenc Gögös was altijd en altijd op de vlucht voor de onderdrukkers, van welke gezindte dan ook, en had altijd heimwee naar zijn geliefde Hongarije.
3.
Apocalyptische vogelsHet witte boek eindigt met zes sobere houtsnedes van dieren van Emo Verkerk, een kunstenaar die vooral bekend is van zijn portretten van medemensen van wie hij de ziel uitkleedt tot die zo naakt en kwetsbaar is als een overstekende naaktslak in een drukke winkelstraat. Voor deze gelegenheid koos Emo vijf houterige, inktzwarte vogels uit en een sukkelig zwart hondje met een braaf wit befje, zodat we allemaal snappen dat niet alleen alle mensen een keer moeten sterven maar ook alle dieren. Het lijkt wel alsof ze zonder uitzondering totaal verfomfaaid uit de gestrande Arke Noachs zijn gestapt en voor het eerst sinds maanden weer eens vaste grond onder de voeten voelen. Vanaf nu gaat het weer bergopwaarts.
Het is best wel opmerkelijk hoeveel vogels in 40 jaar tijd de revue passeerden: te beginnen met een werkelijk prachtige litho van een vliegende vogel (Ellen van Eldik, 1983, p 39), een zeefdruk van een zwemmende watervogel met een visje in de bek (Mart Kempers, 1988, p 60), opvliegend naar een blauwe schim van een vogel in hout (Carel Visser, 1999, p 114), naar vier sobere, stenen watervogels (Rosemin Hendriks, 2002, pp 126-129) -net als Verkerk ook niet speciaal bekend vanwege het thema vogel-), neerstrijkend bij de zes steendrukken van de Lohengrin-zwanen (Jan Roeland, 2005, pp 139-141), via een met de hand ingekleurde ets van een vliegende zwaluw (Gerda Ten Thije, 2009, p 154), naar de reeks van vijf gitzwarte vogels helemaal aan het einde van het boek (Emo Verkerk, 2017, pp 172-173). De allerlaatste zwarte vogel in het witte boek, een soort kip (p 173), staat op het punt een gekartelde, lichtgevende worm van de zwarte aarde op te rapen. Vanaf nu wordt alles nog beter. Of slechter. Of deze prent symbool staat voor het naderende, onherroepelijke einde of voor het begin van alweer een nieuw, uiterst hoopvolle dag maar de vogelaar zelf beslissen.
Het
zal toeval zijn dat het witte boek begint met een parmantige en
hoopvolle wereldberoemde muis in alle kleuren van de regenboog uit 1977 om te eindigen
met een anonieme hongerige kip uit 2017 die de allerlaatste regenworm op aarde
met de snavel in twee ongelijke delen knipt zonder dat er ook maar een heldere kleuren van de regenboog aan te pas komt. Mocht het geen
toeval zijn, dan zijn deze twee afbeeldingen wel zeer geraffineerd
gekozen, want het schip der door onszelf bezoedelde aarde dreigt, sinds een decennia of vier, met man en muis te vergaan. Dat de Club van Rome in 1972, vijf jaar voor de parmantige Mickey op het Signature-toneel verscheen, haar geruchtmakende en profetische rapport De grenzen aan de groei naar buiten bracht loopt nagenoeg parallel aan de uitgaven van Signature.
Heeft het aan de vooravond van de apocalyps nog nut om vrije vogels te tekenen, te drukken en te verspreiden? Heeft het nog om welwillende vogels uit te laten vliegen? Waar moet het heen met de klassieke grafiek? En waar moet het heen met de almaar langer wordende lijst van bedreigde en met uitsterven bedreigde vogels? Werd het maar weer beter.
4.
De nieuwe lichtgrafiekSinds een jaar of twintig, en dus halverwege het leven van de stichting, begon er nieuwe grafiek te verschijnen: de lichtgrafiek. Lichtgrafiek is grafiek die wordt gegenereerd door het lichtgevoelige fototoestel en door het lichtgevende beeldscherm, grafiek die uit pixels bestaat en het liefst uitgebraakt wordt door een digitale printer. Dat kunstenaars deze nieuwe technologische ontwikkelingen op de voet volgen ligt in de aard van de kunstenaar besloten; de wil om nieuw onontgonnen terrein te ontdekken is nu eenmaal onweerstaanbaar. De kritiekloze wijze waarop de oude grafische technieken door kunstenaars en verzamelaars naar het stenen tijdperk worden verwezen is dat niet.
De klassiek grafische technieken staan te boek als ouderwets en niemand koopt en verzamelt nog klassieke grafiek in oplage. Het zieltogende bestaan van werkplaatsen grafiek, aan de meeste Nederlandse kunstacademies en elders, hangt nauw samenhangt met het imago van sulligheid dat de tijdsgeest 'de oude grafiek' toedicht. De waan van de dag omarmt liever 'de nieuwe lichtgrafiek' die voornamelijk op de computer en de fotografie is gebaseerd. Men vergeet voor het gemak dat deze nieuwerwetse lintgrafiek ook 'gewoon grafiek' is, maar dan onder de exotisch klinkende, maar zeer eufemistische termen piëzoprint en C-print.
Een digitale kloon van een foto of een computerbestand uit een digitale printer persen is immers weinig anders dan het drukken van een grafische oplage. Tot Sint Juttemis kan de kunstenaar de printer aanzetten om exacte klonen van het eerste exemplaar van zijn of haar 'lichtgrafiek' te drukken. Papier bijvullen, inkt aanvullen en drukken maar weer Methusalem! Maar al komt er geen spierkracht meer aan te pas, geen machine die door de drukker echt wordt begrepen, grafiek is het en grafiek blijft het.
Dat
er niks mis is met het gebruik van de computer bewijst wel de
schitterende prent van een digitale auto met de merkwaardige titel
'illusive dreams', een meer-kleuren-zeefdruk uit 1991 van Elisabeth de
Vaal. Het is vroeg in de tijd om door een computer te zijn gegenereerd,
maar dat maakt het beeld alleen maar specialer. Vandaag is weer eens wat anders dan gisteren.
5.
Duizend schepen gaan voorbij
Of het echt waar is dat het definitief over en uit is met de oude grafische technieken die prenten leveren in oplage valt te bezien. Zo staan de experimenten met cross-overs tussen oude en nieuwe grafische technieken nog in de kinderschoenen en gaat het, altijd weer, allereerst om het indringende beeld dat de kunstenaar weet te scheppen schept en niet zozeer om techniek of oplage. Ook de meest hedendaagse mode raakt ooit weer uit de mode; iedereen weet immers dat de waan van de dag niets anders is dan alweer een blauwe maandag die vanzelf verstrijkt.
We leven in tijden die 'een beetje klaar' zijn met de kunsten met een al te grote elitaire bek, of zoals men in Oudtestamentische termen placht te zeggen: 'Het tij (de tijdsgeest) was der dagen zat'. Beide heren, Rob de leeuw en Leen van Weelden, hadden nog wel verder willen voortschrijden als twee zeevogels op het met wormen bedekte wad. Nu zoveel mensen zo weinig te makken hebben komt de tijd van de sociaal-democratische uitgaven wellicht gewoon weer terug. Nu de kunsten niet alleen linkse hobby's blijken, hangt een mens wellicht weer vaker een grafisch teken des tijds op. Tot zover was het tij gekomen totdat het water gewoon weer terugliep naar de zee. Het peil van de rivieren en dat van de zee mag dan stijgen en dalen, geen Noach die het opgeeft.
Het witte boek 'tot zover' van Stichting Signature bewaart, als een kleine arke Noachs, een schitterende regenboog aan klassiek analoge prenten uit veertig levensjaren. Door hedendaagse, Nederlandse, maar ook buitenlandse kunstenaars gedacht, door Oudhollandse meestersdrukkers gedrukt, door Stichting Signature met grote compassie uitgegeven. Signature overleefde de waan van de dag ruimschoots. En ook al zijn 'De Heren Signature' de dagen nog lang niet zat, het is mooi geweest. Het is gezien. [5] We kijken naar de rivier en de ijsvogel; we denken aan de zee en de meeuwen. We mompelen: 'Het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven. Het water is weer naar de zee gedragen.'
Tot zover was het water nog nooit zo gelukkig geweest.
Lees ook het interview met Leen van Weelden door Albert van der Weide: De Constructie Van De Wereld 154, Signature, kunstencultuurkaart.nl
Noten:
[1] 'Tot zover was de Heere nog nooit zo boos geweest' is een verwijzing naar het Bijbelboek Samuel en wel 1 Sam. 7: 12: 'Samuël nu nam een steen, en stelde dien tussen Mizpa en tussen Sen, en
hij noemde diens naam Eben-haezer; en hij zeide: Tot hiertoe heeft de
HEERE ons geholpen.' De God van Israël hielp de Israëlieten de Filistijnen te verslaan.
[2] Oprichters van Stichting Signature in 1976 waren: Rob de Leeuw, Koos van Tol en Leen van Weelden.
[3] Gelukkig weten we tegenwoordig dat alle natuurrampen godloos zijn: de satanische zondvloed, de godloze uitbarsting van de Vesuvius in 79 na Christus, de godvergeten ramp met de Titanic in 1912 en de al even helse Watersnoodramp van 1953.
[4] De grafische vormgeving werd verzorgd door Harald Slaterus in Arnhem, zo'n beetje vormgever van het huis.
[5] 'Het is gezien' verwijst naar tentoonstelling 'Het is gezien - Een keuze van Leen van Weelden' uit 2001 in het Arnhems Museum; met een begeleidende, gelijknamige publicatie t.g.v. het afscheid van Van Weelden bij SBK Gelderland.
