Idiosyncratische synopsis
PROLOOG
Voor degen die geen zin hebben alles rondom 'The Act of Killing' op deze blog te lezen, maar wel iets meer willen begrijpen van het gestoorde denken, volgt hier een synopsis. Ik zal mijn best doen het kort te houden, maar erg goed ben ik daar niet in.
Ik werd geboren in Lunteren op 27 januari 1964. Dat is de plek waar de NSB elk jaar hun landdagen hielden en het is de dag waarop Auschwitz door de Russen werd bevrijd. Mijn vader is nu bijna drie keer zo oud als Jezus en ik een jaar ouder dan Adolf Hitler.
Mijn moeder woonde met haar ouders, zussen en broer aan de Lunterseweg in Ede. In WO II deed mijn opa een beetje verzetswerk en mijn moeder bracht wel eens verzetskrantjes rond op haar fiets. 'Ome Aert en tante Mina' zaten ook in het verzet, verstopten Joden en andere onderduikers en kregen daarvoor in Israël in Yad Vashem de onderscheiding 'Rechtvaardigen onder de volkeren'. Mijn moeder leeft allang niet meer, mijn vader woont vreemd genoeg aan de straat die vernoemd werd naar de oom.
Straalt de glorie van die verzetsmensen op mij af? Ben ik een rechtvaardige onder de volkeren omdat ome Aert dat was? Om de dooie dood niet. Iedereen moet zijn eigen Karma-punten verzamelen, iedereen moet over het smalle, kronkelende pad en iedereen door het oog van de naald.
Mijn ouders zijn altijd Nederlands Hervormd gebleven; wij werden ook zodanig gedoopt. Op mijn zeventiende volgde ik belijdenis-catechisatie, maar belijdenis deed ik niet. Ik was van Jezus, maar niet van een bepaalde kerk. Ik moest 'ja' zeggen tegen de Nederlands Hervormde Kerk, dat is die van Z.K.H. Willem Alexander van Oranje Nassau, en dat wilde ik niet.
De neiging om me uit te schijven uit mijn moederkerk heb ik altijd met gemak kunnen onderdrukken. Ik heb lange tijd gedacht om rooms-katholiek te worden, tegenwoordig neig ik een beetje naar de Russische orthodoxie. Al was het maar omdat ik dol ben op iconen en op de sacrale muziek uit die hoek. Omdat niks zo veranderlijk is als een mens houd ik het voorlopig maar bij de kerk van mijn geboorte. Je kunt wel aan de gang blijven.
DE BRONNEN - Adolf Hitler
Op het web zocht ik naar afbeeldingen van Adolf Hitler (1889-1945). Ik kwam een serie van vier foto's tegen die ik best mooi vond en indringend. Ze werden in 1923 of 1925 gemaakt door Hitlers hoffotograaf Heinrich Hoffmann (1885-1957). De Duitse bron die ik raadpleegde houdt het op 1925, de Amerikaanse op 1923, wat merkwaardig is, want het maakt nogal wat uit of de reeks ontstond voor de Putsch of erna. Maar vooruit.
Hitler poseerde voor Hoffmann in de 'Reichsgeschäftsstelle der NSDAP' in München. Kennelijk stond daar een piano of vleugel waar ze leuke deuntjes op speelden. Als decorstuk, of als reminiscentie aan Hitlers favoriete popmuzikant Richard Wagner, werd dat ding naar het gordijn gesleept, want dat moest er ook op. Op de grond ligt een heel mooi kleed. Hitler neemt plaats op de stoel die hem het best representeert: het gevaarte heeft kromme poten en een sobere versiering. Hitler was een sober mens die niet dronk en vlees noch vis at, wel gebruikte hij veel drugs.
Op twee foto's zien we Hitler ten voeten uit en zien we al die mooie spulletjes staan. Op twee andere opnames zoomt Hoffmann in om de voorname blik van de grote leider nog beter te laten uitkomen. Alhoewel Hitler van de vrouwtjes was, liefst iets twintig jaar jonger dan hijzelf, moest de bühne denken dat hij met Duitsland was getrouwd. Om te voorkomen dat de serie van vier foto's al te streng werd, mocht 'Wolf', de grote Duitse Herder, naast hem zitten. Mensen die honden uitlaten worden nu eenmaal sympathieker gevonden dan lieden zonder beest aan een lijn.
Voor 'The Act of Killing' leende ik van Hoffmann een van de twee foto's waarop, naast de Führer, ook Wolf staat en de vleugel zichtbaar is. Op een van de twee opnames kijkt Wolf achterom en dus zie je de kop niet maar de nek. Hitler zal we boos zijn geweest, want een opname met hond zonder kop kan nooit een goede staatsiefoto worden. Blijft dus over de opname met de hondenkop en de uiterst betrouwbare hondenogen.
Beter nog dan de afdruk die dat Duitse archief bewaart, vond ik de afdrukken die een poosje later van de gebroken glasnegatieven werden gemaakt. Er lopen mooie barsten doorheen en er missen een paar stukken, vooral de vleugel lijkt lamgeslagen.
DE BRONNEN - Jezus Christus
Voor het lichaam van Christus zocht ik op het web naar afbeeldingen onder de noemers 'piëta'. Omdat ik een groot bewonderaar ben van de ambachtslieden en kunstenaars uit de middelleeuwen, vooral de late, de genieën uit de vroeg en late renaissance en het maniërisme, vond ik de twee voor 'The Killing' gebruikte afbeeldingen dan ook daar. Uit Konrad Witz, een kunstenaar uit het Duitse taalgebied, 'Piëta', een werk uit circa 1440 dat zich in 'The Frick collection' bevindt, knipte ik het lichaam van de dode Jezus. Ik legde dat lichaam op de schoot van de grote leider.
Het is een heel mooie, rustige Jezus die eerder verdronken lijkt te zijn dan doodgemarteld. De zwarte haren van de drenkeling zijn nog nat. Ik moest denken aan het magistraal kabbelende liedje 'Suzanne' van wijlen Leonard Cohen, waarin hij Suzanne laat zitten op een bankje aan het water. Ze kijkt naar de scheepjes die voorbij varen. En dan ziet ze Jezus, zoon van de timmerman, die liever ging vissen dan houtbewerken. Ze ziet hem magistraal onbegrijpelijk verdrinken als een koude steen: 'Forsaken, almost human, he sank beneath your wisdom like a stone.' In het paneel van Witz zie je Suzanne en haar vriendinnen in de weer met allemaal kleurrijke badhanddoeken.
Voor de kop van Jezus zocht ik naar eentje die heel boos kon kijken. Maar als je 'Jezus is boos' probeert te googelen, dan krijg je de gelijknamige tentoonstelling uit 1995, naar een werk van Marlene Dumas. 'Jesus ist böse' werkt ook niet echt en 'Jesus ist das Böse' al helemaal niet, want die twee betekenen respectievelijk: 'Jezus is slecht' en 'Jezus is het kwaad'. -Een beetje de grens over en je zegt al gauw iets raars dat totaal verkeerd kan vallen.- Wij zouden zeggen: 'Jezus is uit den boze' en dat is zo gek nog niet, want dat kan betekenen dat hij van satan afstamt maar ook dat Hij zo uit de mode is geraakt dat 'Het geval Jezus' zowat onbespreekbaar wordt. En doodgezwegen.
Stom genoeg kan ik de betreffende afbeelding niet terugvinden; ik heb veel teveel plaatjes en die werden niet altijd even goed gearchiveerd. Ik heb zojuist een uur lang gezocht onder 'Man van Smarten' en 'Schmerzensmann', onder 'Vera Icon', 'Ecce Homo' en 'Gnadenstuhl' en nog een paar andere termen, maar kan de afbeelding vooralsnog niet vinden. Als iemand mij kan helpen, dan graag. Ik heb er nu een geplaatst die een beetje in de buurt komt. De man moest van mij ons recht in het gezicht kijken en kei boos. En natuurlijk moest het lijden ervan afdruipen. Dat ook. Maar nog belangrijker dan dat, was dat ik zocht naar een blik in de ogen die kon doden. Een killersblik. Het werk draagt immers niet voor niets de titel 'The Act of Killing'.
DE BRONNEN - Adolf Hitler II
De kop van Adolf Hitler was makkelijker te vinden dan die van Jezus. Ik zocht er een waarop de satan niet alleen de ogen dicht heeft, maar ook nog eens opzij ligt. Als je op het web zoekt, dan zijn er maar een paar foto's te vinden waarop Hitler een lekker tukje doet. Voor dit doel de beste is een foto uit 1931, gemaakt door een mij onbekende fotograaf.
Zijn halfnichtje Geli ligt bevallig in het gras, -vlak naast de oervervelende klapstoel, waar je gemakkelijk je vingers tussen kunt krijgen,- met haar bibs op de grond en de benen zedig tegen elkaar aan en dwars op de fotograaf. Je ziet nog net haar blote knieën niet; geen nare, obscene pose zoals in de film 'Basic Instinct'.
Deze 'slaapfoto' is overal op het web te vinden. Nu eens ligt Geli links van 'Onkel Alf', zoals zij hem noemde, dan weer rechts van hem. Geen idee waarom. De stand van de kop is niet helemaal geschikt voor 'The Act of Killing', maar gelukkig is er een andere foto, eentje waarop de tronie van de duvel wat minder verkort op staat. Die was perfect. Onkel Alf doet een schoonheidsslaapje; hij slaapt de slaap van alle onnozele kinderen bij elkaar.
Wist onkel veel dat de lieve Geli nog geen twee maanden later, op 18 september, juist in zijn appartement dood werd aangetroffen: ze had er zogezegd een einde aan gemaakt. Met onkels pistool.
Postmoderne volksdevotie
Als er een godsdienst is waar ik me, als kunstenaar en als mens, mee zou moeten mogen bemoeien dan is dat het christendom. Als er een religie is die ik van binnenuit ken, dan is dat uitgerekend die. Van het jodendom als godsdienst weet ik bar weinig, van islam en hindoeïsme nog minder, van het boeddhisme weer net ietsjes meer, maar veel stelt het allemaal niet voor.
Ik zal het moeten doen met 'de god van mijn eigen voorvaderen' die voor het jaar 1566, -het jaar waarin het protestantisme, middels een Blitzkrieg die werd uitgevoerd door een onhoudbare, opstandige horde, vanuit Zuidwest Vlaanderen over 'de lage landen bij de zee' raasde,- nog zonder uitzondering het Heilige Roomse geloof aanhingen. Er waren natuurlijk wel uitzonderingen, maar die konden beter niet hardop zeggen dat ze het 'net iets anders' zagen.
Vermoedelijk hing een groot deel van mijn voorouders de laatste 450 jaar het protestantse geloof aan, alhoewel mijn Boheemse oma oud-katholiek werd. -Maar dat kon ook bijna niet anders; ze kwam uit het geboortedorp van deze mini-afsplitsing van het roomse geloof.- Verreweg de meeste opa's en oma's zullen 'keurig P.K.N.', de godsdienst van de Oranjes, zijn geweest, in acht genomen dat het aantal afsplitsingen, hoe dichter we bij het heden kwamen, ziekelijk absurde vormen begon aan te nemen.
'Iedereen zijn eigen godsbeeld', zullen we maar zeggen. En dat moesten we ook wel tolereren, want we zijn erg gesteld op onze eigen mening die voortkomt uit onze pathologische drang naar autonomie. Ondertussen wordt de drang naar het overstijgen van die ellendige eigen mening steeds groter en zoeken mensen de weg terug naar 'de eigen roots' die opmerkelijk genoeg meestal zo ver mogelijk weg moet voeren van het christendom.
We pelgrimeren naar het oosten, varen naar het westen, duiken onder de eeuwen door naar de veenheksen, de elfjes, de eikenhouten woudreuzen of wanen ons al in contact met buitenaardse beschavingen die niet alleen technologisch wetenschappelijk, maar ook nog eens spitritueel eindeloos veel verder zijn dan wij. We staan aan het begin van iets heel groots en zo zie ik dat ook. Niet dus.
Zelf hoef ik al die vreemde goden niet voor mijn aangezicht. Ik ben nog lang niet uitgekeken op mijn eigen godsdienst die ooit begon als een krankzinnige, piepkleine joodse sekte met een wel heel rare god: een god die bestaat uit drie bijna identieke meneren, waarvan er eentje een mens was, eentje onzichtbaar is en eentje de hele kosmos schiep.
Maar veel wezenlijker dan die idiote constructie van de eeneiige drieling is de spiegel die mijn eigen ondoorgrondelijke, zoogdierenziel door dat geloof werd, en wordt, voorgehouden. Vooral door de vermaledijde Bijbel, dat onappetijtelijk dikke, maar magische boek; met veel teveel schrijvers, veel teveel beeldspraak en veel teveel wetten en geboden. Maar gelukkig hoef je niet alles van A tot Z te lezen of van Aba naar Cadabra te begrijpen. De Bergrede van Jezus en de Gelijkenissen van diezelfde man, allemaal opgetekend in de vier canonieke evangeliën plus een paar hartverwarmende brieven van de apostel Paulus, aan een of andere gemeente in het huidige Turkije, daar heeft een mens zijn leven lang de handen vol aan. Ik bedoel mezelf.
Het Leidmotief van 'The Act of Killing'
Iemand die de afgelopen 33 jaar van mijn 'onnavolgbare' oeuvre beschouwt, die zal het niet ontgaan dat het veel te diepe lijden van de mens, de marteldood en de dood zelf, onevenredig vaak terugkeren. Meestal wordt countertenor Jezus Christus opgevoerd, soms de alt Maria van Joseph, soms de sopraan Maria Magdalena en soms Lucifer, uiteraard een diepe, donkere bas. Meest gebezigde thema is beslist de piëta; iemand uit de Nederlandse museumwereld noemde de piëta ooit mijn 'Fundgrube'. Maar is 'The Act of Killing' een piëta?
Een klassiek, 'iconografisch correcte' piëta is het zeker niet. Al was het maar omdat Jezus op de schoot van zijn moeder hoort te liggen en niet andersom. Gods Moeder hoort om haar dode, van het kruishout afgenomen godenzoon te wenen. Nu zit de Heere Jezus daar, op een stoel in een kamer, kijkt ons aan met een blik die moeilijk valt te duiden en op zijn heilige schoot ligt een mensenkindje. Dat dat de massamoordenaar Onkel Alf moet voorstellen wordt zonneklaar verbeeld door het indertijd modieuze 'tandenborstel-snorretje', zo een die de Joodse Charley Chaplin ook droeg en niet alleen in de stomme film 'The Great Dictator'.
De klassiek christelijke iconografie en 'The Act of Killing'
Volgens de christelijke theologie leeft Jezus bij Zijn Vader in de hemel. God ging dood maar stond een dag of wat later weer op. Op Hemelvaartsdag ging Hij hemelen. Vanaf dat moment kan hij samen met de andere leden van de Heilige Drievuldigheid neerzien op de mensenwereld die zich razendsnel ontwikkelt in de richting van een heuse apocalyps. Helemaal aan het einde komt De Heere Jezus terug; alleen Zijn Vader weet wanneer dat is.
Een beetje leek die de Bijbel kent, snapt onmiddellijk dat we hier te maken hebben met de Opgestane Heer die komt om te oordelen over de levenden en de doden. Bij de eerste bazuin staan alle doden op en verschijnen om de beurt voor Gods Genadetroon. Daar gaat een boel tijd in zitten, maar dat geeft niet. Alles gebeurt in volstrekte harmonie tussen de drie goden die samen drie handen op een buik zijn. De man die hier zit is dus ook God de Vader en God de Heilige Geest, geen twijfel over mogelijk.
Dat Jezus nog zijn doornenkroon op heeft is binnen de christelijke iconografie nogal opmerkelijk. Meestal heeft hij een gouden kroon op het hoofd of een nimbus erachter. Maar dat vind ik raar, want wat Hem juist zo siert is de doornenkroon, die de solidariteit met alle armen en armen van geest uitdrukt. Ook hoeft Jezus van mij niet per se blij te kijken, want er gaat immers geoordeeld worden. Dat oordelen had geen nut als iedereen gered zou worden. Er gaan doden vallen.
De klassiek christelijke theologie en 'The Act of Killing'
In het christendom heet dat de tweede dood, minder bekend dan het begrip het eeuwige leven dat de rechtvaardigen ten deel zal vallen wanneer zij naar rechts mogen gaan, naar de hemelpoort. Er zijn dus ook mensen die naar links moeten. Om voor een tweede keer te sterven.Een van degene die zich ook beslist te verantwoorden heeft is Onkel Alf. Ik weet niet of hij al in zijn rats zit, maar het wegen van de ziel gaat gewoon gebeuren. Wordt de ziel te licht bevonden dan is het over en uit.
Het is jammer dat ik het beeld een klein beetje moet uitleggen, maar kennelijk zijn we met z'n allen zo ver afgedwaald van de Bijbel en de christelijke iconografie, dat zoiets nodig is? Of kijken en oordelen mensen te snel? Ze zien een afbeelding en denken dat ze weten wat het betekent? Alsof elke beeld zijn diepste betekenissen meteen prijsgeeft zoals elk gedicht en elke roman en elk filosofisch boek zijn verborgen schatten meteen prijsgeeft? Ik dacht het niet. 'The Act of Killing' is geen propagandaposter voor een of andere sekte, het is een beeld dat vragen stelt bij de christelijke leer van het laatste oordeel.
Zo onvoorstelbaar moeilijk is het toch ook weer niet om voor de geest te halen dat de ariër Adolf Hitler ooit, helemaal aan het einde van de tijd, vlak voor het heelal implodeert, uit zijn suïcidaal-medicinale coma ontwaakt, zich een beetje uitstrekt en dan met knikkende knieën op de troon van Jezus Messias, de joodse timmermanszoon, afstapt? We moeten allemaal. Ik ook. En dan beslist God wat er gaat gebeuren en wat er gaat gebeuren dat wist Hij al vanaf de grondlegging der wereld. Toch? Als het oordeel aan ons zou zijn, dan wisten we wat er met Adolf Hitler aan het einde van de film gaat gebeuren. Maar het is niet aan ons.
De Tweede Dood
Mag je dan wel wensen dat Hitler tot in lengte van dagen zal branden in de hel of de tweede dood zal sterven? Mogen we ons afvragen wat Gods Zoon gaat doen wanneer hij het gekrompen satanskind op Zijn Schoot, de foetus die nooit geboren had mogen worden, zachtjes wakker schudt? Kan God dat mensenkind beminnen en redden? Kan de Heilige Drie-eenheid, in alle wijsheid, een onderscheid maken tussen dader en daden, tussen de mollige baby die Onkel Adolf ooit was en de uitgemergelde dictator die hij uiteindelijk werd?
In de documentaire film 'The Act of Killing' van Joshua Oppenheimer re-anacten en herbeleven een aantal oudgedienden de moorden op de communisten in de jaren zestig van de vorige eeuw. Ze doen dat met veel plezier en onder luid applaus van de toeschouwers; deze predators immers zijn volkshelden. Alleen Joshua, het kan bijna geen toeval zijn dat hij zo heet, zal niet gelachen hebben.
Een piepklein beetje doordenken en het is duidelijk dat mijn bijdrage aan 'The Act of Killing' probeert te begrijpen hoe kolere lastig het voor Jezus Messias helemaal op het laatst moet zijn om alle door de Eenheid veroordeelden opnieuw te doden. Kan Hij die de Liefde zelf is wel doden? Mag Hij het aan anderen overlaten, zoals Onkel Alf deed? Aan Gods engelen? Aan zijn talloos miljoenen slachtoffers? Zal hij er een beetje plezier aan beleven? Zal hij Adolf Hitler weer een pistool en cyanide-pil geven en Eva naast hem op de bak zetten? Zit trouwe Blondi te kwispelen op het kleedje vlak voor de bank? En is hij dan echt dood?
Gaat Hitler ooit voelen wat hij in zijn ondoorgrondelijke verdorvenheid op zijn geweten heeft? En hoe lang mag hij dat wel niet voelen voordat hij alles heeft nagevolgd wat hij de weerlozen heeft aangedaan? En is daarna, wanneer Jezus met zijn schone zakdoek alle tranen van alle ogen heeft afgewist echt alles vergeten? Zijn aan dat einde alle tranen van alle troosteloze ogen voor altijd afgewist? Of beginnen Vader en Zoon en hun Rusteloze Geest aan een nieuwe schepping, eentje die voor de verandering niet ontaardt?
Niet alleen de kinderen van Dachau en Auschwitz
Vergeet ik nog, dom genoeg, de nooit beantwoorde vraag waarom God niks deed, of doet, aan al het hartverscheurende lijden van zijn eigen volk? Aan de eeuwige pijn van zijn Joodse kinderen? Aan het lijden van alle kinderen, ook van moslimkinderen en kinderen van nog weer andere vreemde goden, van dezelfde god met net weer een andere exotisch klinkende naam, van kinderen in de sloppenwijken, van kids die liever sterven dan leven, die opgevroten worden door de kanker, kinderen die nog voor de geboorte weggehaald worden?
Waarom eigenlijk waren de Joden eigenlijk het Uitverkoren Volk? vraagt de vioolspeler op het dak zich af. Waarom eigenlijk is iedereen die in De Heere Jezus Messias gelooft uitverkoren? vraagt de christen met het houtskoolstaafje zich af. Waarom zit echt iedereen in dit godloze stuurloze schuitje? wil de humanist met de scherpe pen weten.
Het zijn zomaar wat vragen van een van de vrienden van Job, nagespeelde vragen uit de 'Theologie na Auschwitz' die ik alleen maar oproep met een tekening, een werk op papier, in The Act of Killing'.
Vorig jaar wilden mijn kinderen, helemaal aan het einde van de vakantie in Oostenrijk, via München omrijden naar naar Dachau. We hebben dat gedaan, het was niets minder dan afschuwelijk, maar het was een goed einde van de vakantie. Dit jaar willen ze naar Polen, naar Krakau, naar de hel. Misschien is het ook wel beter om juist midden in de zomervakantie, bij heel slecht weer, naar Auschwitz I, II en III te gaan. Wat kan een mens doen als de goden zitten te niksen?
