Zeer Genadige Zuster Benedicta van het Kruis,
Goedemorgen Edith,
Vanochtend ben ik reuze vroeg opgestaan om een lange wandeling door onze hortus botanicus te maken. Je zou het ook een conclusus kunnen noemen. Maar nog veel eerder is het een hortus conclusus horroris, want het hekwerk is echt veel te hoog om overheen te klauteren, zeker met mijn stramme benen, en je ziet niet wat zich buiten de omheining afspeelt en dat wil ik wel. Wat een hortus botanicus is weet iedereen, maar een conclusus?
De officiële lezing van een hortus conclusus is een tuin die omsloten wordt door een dichte, hoge haag of door een hoge, met bakstenen gemetselde muur, zoals in de middeleeuwen, of in de tijd van koning Salomo, toen de mensen nog geen prikkeldraad kenden. Ik vergeet bijna te zeggen dat jouw heilig blauwe maagd met jouw goddelijk roze kind erin zit, precies in het midden. Eindeloos vredig, oeverloos veilig. Te zot en te zoet voor woorden.
De bedoeling van een haag of een muur in om iets te beschermen. Zoals kippen-baarmoeder en eierschaal het fragiele embryo beschermen tegen alles wat kwaad kan - dat is een heleboel - zo verdedigde de dichte haag de omsloten tuin tegen everzwijnen, vossen, wolven en beren. Tegen struikrovers en rondtrekkende zigeuners. Ik zeg er gelijk bij dat ik weet dat je het woord zigeuner niet meer mag gebruiken en ook dat het ze niet per se meer stelen dan andere bevolkingsgroepen. Maar omdat ze gauw weer verder trokken met hun huifkarren, was je je spullen echt kwijt, terwijl je buurman gewoon bleef wonen in de plaggenhut naast de jouwe. Je kon dus met gemak je eigendommen opsporen en opeisen of, als het items onvindbaar was, dan jatte je iets van gelijke waarde. Of iets duurders, om zo wraak te nemen en psychische schade te compenseren.
Hoe mooi aangelegd onze tuin ook is, de bedoeling is verkeerd. Wij cliënten krijgen een eigen paradijsje op de aarde. Met de meest schitterende bloemen en bloesems, bomen en heesters, gipsen beelden en waterpartijen met bevallige bruggetjes. Wat wil een mens nog meer? Maar het hele concept is dat wij niet ontsnappen, de klanten, geen contact leggen met aliens. Onze hortus beschermd niet ons tegen de boze de wereld buiten de tuin, maar de buitenwereld tegen onze boze binnenwereld.
Wat ik zo raar vond aan Sachsenhausen is dat het zo mooi in de bossen ligt. Zeker op een mooie lentedag is het daar enorm aangenaam vertoeven. De vogels fluiten alsof ze geen geweten hebben, de bomen ontvouwen hun onnozel legergroene bladeren, de meest fotogenieke bloemen en bloesems geuren tegen beter weten in, en het keurig gemaaide frisgroene gras op de appèlplaats is groener dan het gras buiten de omheining.
Wij trage nazaten kennen De Grote Oorlog inclusief Interbellum voornamelijk van onscherpe zwart-wit foto's en vage zwart-wit films, precies zoals we de landing op de maan kennen. Je moet je verbeelding behoorlijk goed gebruiken wil je er in je hoofd iets haarscherps en digitaals van maken. Iets dat werkelijk bestaan heeft. Het is heel irritant. Had je nou 'Schindlers List' al gekeken? Spielberg draaide die bijna helemaal in zwart-wit: omdat we de oorlog nou eenmaal zo kennen. Gelukkig is het allemaal wel een stuk scherper dan het originele materiaal en kan zowat iedereen goed Engels. Want Duits is, sorry Edith, ons ding echt niet meer en als het niet 4K of meer is dan kijken we liever niet. Wel goed dat Spielberg het haar van dat kleine Joodse meisje dat zomaar anoniem doodgaat rood heeft gekleurd, en ook een paar Chanoeka kaarsjes geel maakt. Anders zou het je niet eens opvallen dat er, naast het gras en zo, ook nog mensen leefden in de kampen en zij een ziel hadden.
Edith, ken je dominee Martin Niemöller? Hij was Hitlers speziale gast in Sachsenhausen. Ik heb een foto gemaakt van de cel waarin hij zat; niet fraai, die behangloze cementcel, maar een stuk beter dan de donkergroen geschilderde houten barakken ernaast. Ik weet niet of je een hekel had aan protestanten, maar Niemöller was er vroeg bij om te protesteren tegen Hitler en zijn naziregime. Hij durfde gewoon op Hitler af te stappen en te zeggen dat hij de 'Arierparagraph' maar raar vond en 'helemaal tegen' het evangelie van Jezus Christus. Je weet wel wat ik bedoel.
Hitler moet iets tegen Martin gezegd hebben als: 'Dit is rebellie, dit aanvaard ik niet! De zorg voor het Derde Rijk laat u maar aan mij over, dan zorgt u voor de kerk.' Typisch Hitler: tegenspraak duldde hij niet, al helemaal niet ongevraagd. Later, ik dacht in 1937, hield Martin een keer een preek in de kerk waar toen nog veel mensen kwamen. Als een bezetene ging hij tekeer tegen het regime. Logisch dat Hitler dacht dat Martin bezeten was van de duivel en hem op liet sluiten, eerst in Sachsenhausen, later in Dachau. Daar kon hij niemand beheksen.
Als persoonlijke gast van Hitler in een kamp schreef de Duitse dominee een gedicht waar bijna niemand een antwoord op heeft. Iedereen met de bek vol gebleekt ivoor. Precies dezelfde engelachtige haaientanden die ooit het meest radicale evangelie van Jezus Christus durfden te lezen en er niks van leerden. Ik bedoel uiteraard, Edith, bijna iedereen. Maar jou bedoel ik niet.
Hier komt het gedicht:
Toen de nazi's de communisten arresteerden heb ik gezwegen;
ik was immers geen communist.
Toen ze de sociaaldemocraten gevangenzetten heb ik gezwegen;
ik was immers geen sociaaldemocraat.
Toen ze de syndicalisten kwamen halen heb ik gezwegen;
ik was immers geen syndicalist.
Toen ze de Joden opsloten heb ik gezwegen;
ik was immers geen Jood.
Toen ze de katholieken arresteerden heb ik gezwegen;
ik was immers geen katholiek.
Toen ze mij kwamen halen
...was er niemand meer die nog kon protesteren.
Heb nog een fijne dag,
Jouw Joseph
